Izložba arhitekture socijalističke Jugoslavije, koja se u umetničkoj instituciji od najvišeg svetskog značaja, Muzeju moderne umetnosti (MoMA) u Njujorku održava od 15. jula ove do 13. januara dolazeće godine, direktan je povod ili poziv za naše bavljenje sopstvenim nasleđem.
Tekst preuzet iz Novog magazina
Izložba arhitekture socijalističke Jugoslavije (Toward a Concrete Utopia: Architecture in Yugoslavia, 1948-1980), koja se u umetničkoj instituciji od najvišeg svetskog značaja, Muzeju moderne umetnosti (MoMA) u Njujorku održava od 15. jula ove do 13. januara dolazeće godine, direktan je povod ili poziv za naše bavljenje sopstvenim nasleđem.
Na hiljadu kvadrata, kroz nekoliko tematskih celina i monografskih soba, u centru Menhetna izložena je kompleksnost jugoslovenskog arhitektonskog stvaralaštva i društva. Inicijativa za temu arhitekture socijalističke Jugoslavije došla je direktno iz MoMA. Ipak, izložba je plod višegodišnjeg rada tima stručnjaka iz regiona. Članovi kustoskog savetodavnog tima, zajedno sa kustosom Vladimirom Kulićem, bili su učesnici međunarodnog foruma održanog u periodu od 12. Do 15. novembra u Centru za kulturnu dekontaminaciju. U beogradskom osvrtu na izložbu i brojne teme koje ona aktuelizuje istraživačima i autorima u CZKD pridružili su se i protagonisti i stvaraoci iz perioda koji izložba prikazuje.
Konkretna utopija u Beogradu:
Naziv beogradskog skupa održanog u CZKD bio je Stvaranje konkretne utopije: arhitektura Jugoslavije, 1948-1980. Već sam naziv izazvao je brojne polemike u široj javnosti: da li je utopija konkretna ili betonska? Bila je to i jedna od brojnih tema koje su diskutovane na četvorodnevnom međunarodnom forumu. Engleski naziv izložbe namerna je igra reči. S jedne strane, veliki deo izložbe prikazuje arhitekturu od armiranog betona. S druge strane, autori naslovom konkretna utopija referiraju na značajan filozofski pojam Ernsta Bloha. Takva blohovska utopija pomerena je s fiksiranog bluprinta, idealnog modela koji se ne menja, te dobija dinamičnu dimenziju nečega što je u konstantnom procesu nastajanja i traženja. Upravo u toj metafori su autori prepoznali jednu od vodećih karakteristika same Jugoslavije, čija arhitektura je predmet izložbe. Otuda je u Beogradu predstavljena konkretna utopija.
Takođe, i naziv beogradskog skupa je igra reči. Stvaranje konkretne utopije odnosi se s jedne strane na procese iza njujorške izložbe, a sa druge strane na stvaranje one konkretne utopije na koju izložnba referira. Sam skup, međunarodni forum, koncipiran je u skladu s tim, kroz četiri tematska dana.
Betonski spavači:
Prvi dan međunarodnog foruma nazvan je Stvaranje konkretne utopije: Njujork i posvećen je izložbi u MoMA u Njujorku, rastućem interesovanju za posleratnu arhitekturu Jugoslavije i brojnim temama koje izložba aktuelizuje. Uvodni razgovor autorke i urednice međunarodnog foruma LJubice Slavković sa arhitektom Marojem Mrduljašem, autorom dokumentarnog TV-serijala Betonski spavači, kroz razgovor o Betonskim spavačima i Marojevom širokom delovanju otvorio je brojne teme koje su, zatim, u narednim danima adresirane: odnos jugoslovenske arhitekture i društva, stvaralačke slobode i dostignuća, politike sećanja i borbi za očuvanje nasleđa i života lokalnih zajednica.
U doslovno prepunom paviljonu CZKD Vladimir Kulić je zatim znatiželjnu publiku sproveo kroz izložbu u Njujorku. Preko niza slajdova, stručno vođenje kustosa predstavilo je beogradskoj publici složenu strukturu same izložbe i najznačajnije teme po izboru autora. Izložba je koncipirana u četiri velike tematske celine. Prva se bavi modernizacijom zemlje kroz posleratnu obnovu i izgradnju, gde je predstavljeno nekoliko tema koje obuhvataju masovnu urbanizaciju kroz velike projekte poput Novog Beograda, tehnološku modernizaciju kroz projekte poput Beogradskog sajma i tornja na Avali, kao i društvenu modernizaciju kroz građevine tzv. Društvenog standarda: škole, bolnice,vrtiće, muzeje, biblioteke, i dr. Druga velika celina predstavlja globalne mreže i prikazuje na koji način je posleratna Jugoslavija vršila razmenu sa svetom kroz Pokret nesvrstanih i kompaniju Energoprojekt, obnovu Skoplja nakon zemljotresa 1963, paviljone Jugoslavije u inostranstvu i turističku arhitekturu Jadrana.
Centralni deo sobe posvećene temi svakodnevnog života zauzimaju telefon Iskra, stolica Nika Kralja i brojni drugi predmeti domaćinstava koje su moderni jugoslovenski domovi imali. U pomenutoj sobi prikazane su i šire razmere, sve do velikih stambenih naselja Splita 3 , te beogradske škole stanovanja, novobeogradskih blokova (blok 23) i naselja Cerak Vinogradi.
Poslednja velika celina na izložbi bavi se kompleksnim pitanjem identiteta, proisteklim iz heterogene etničke strukture Jugoslavije. Izložba se završava sobom posvećenom spomenicima i memorijalnim kompleksima Narodnooslobodilačke borbe, gde ih autori promatraju kao vrstu mreže koja je držala celu Jugoslaviju zajedno, utemeljenu na antifašističkoj borbi tokom Drugog svetskog rata. Poslednjoj sobi prethodi monografska soba posvećena arhitekti Bogdanu Bogdanoviću, u potpunosti ispunjena njegovim spektakularnim crtežima i sopstvenim fotografijama spomenika čiji je autor.
Spomenici zemlji koje više nema
Dok se karte za izložbu kupuju u sveže uglačanom crvenom kiosku, ona se zatvara insertom iz dokumentarnog filma o Jasenovcu. Kako Vladimir navodi, spomenici čine možda najspektakularniji materijal koji je za izložbu pripremljen, a pri tome čine adekvatan završetak izložbe jer omogućavaju da se dotakne tema raspada Jugoslavije: “Od svih vrsta građevina, oni su možda najviše stradali u raspadu, tako da su na neki način i spomenici zemlji koje više nema”.
Nakon Kulićevog vođenja kroz izložbu, prvi dan međunarodnog foruma u CZKD završen je diskusijom autorke foruma sa autorima, kako izložbe, tako i projekta koji joj je prethodio, Nedovršene modernizacije. Kustos Vladimir Kulić i savetnik kustosa Ana Kac govorili su publici više od samoj izložbi i reakcijama publike, dok su Maroje Mrduljaš i Jelica Jovanović dopunili sliku osvrćući se i na probleme u njenom stvaranju, od čega pitanje prikupljanja i čuvanja materijala, odnosno arhiva i privatizacija institucija, nosi veliku ulogu.
Drugi dan međunarodnog foruma nazvan je Stvaranje konkretne utopije: Jugoslavija. Šest članova kustoskog tima predstavilo je svoje ekspertize na temu arhitekture posleratne Jugoslavije, u okviru kojih su doprineli izradi izložbe: od obnove posleratnog Skoplja do pitanja identiteta, urbanizacije zemlje i razvijenog arhitektonskog stvaralaštva, nakon čega je usledila zajednička diskusija.
Dok smo u prva tri dana skupa imali prilike da više saznamo o stvaranju konkretne utopije od autora i saradnika izložbe, drugi deo skupa bio je usmeren na iskustva stvaralaca iz perioda socijalističke Jugoslavije. Tako se treći dan skupa, U prvom licu, sastojao od razgovora sa arhitektima protagonistima koji su sami bili stvaraoci konkretne utopije. Milenija Markušić i Dragoljub Bakić arhitekti su koji su u stručnim timovima sa svojim supružnicima stvarali istaknute projekte kako socijalističke Jugoslavije, (Blok 61-63, stambeno naselje Cerak Vinogradi/ Hala Pionir, stambeno naselje Višnjička Banja), tako i sveta, te je brojna publika CZKD imala priliku da s njima direktno razgovara i čuje njihova neposredna iskustva. Teme otvorenog radnog stola sa arhitektima protagonistima upotpunila je projekcija epizode dokumentarne TV-serije Betonski spavači, koja na izvanredan način otkriva posleratnu arhitekturu Jugoslavije iz ugla brojnih aktera i istražuje kako njene arhitektonske domete tako i njeno mesto u društvu.
Znanje koje nedostaje:
Poslednji, četvrti dan foruma u celosti je bio posvećen temi Znanje koje nedostaje: Spomenici NOB. Planirani razgovor sa skulpturom profesorom Miodragom Živkovićem iz opreadanih razloga nije usledio, ali su zato Sanja Horvatinčič kroz predavanje, te zajedno s Branislavom Dimitrijevićem i u razgovoru sa autorkom skupa i publikom približili brojne akutne teme spomeničkog nasleđa: pitanja njegove reprezentacije, produkcijskih mehanizama, umetničkih dometa, kao i probleme revizionističkog delovanja.
Takođe, sam skup praćen je programom u organizaciji Architectural Online platforme i CZKD. Studentski foto-konkurs u organizaciji arhitektonskog fakulteta i njegovog Centra za istraživačku delatnost prethodio je samom skupu, a rezultati su izloženi u biblioteci Arhitektonskog fakulteta Univerziteta u Beogradu. Tokom četiri intenzivna dana međunarodnog foruma u prostorijama CZKD, studenti Arhitektonskog fakulteta zajedno s kolegama sa drugih fakulteta iz zemlje i inostranstva odgovarali su na nedostajuće znanje o spomeničkom nasleđu, što je uz audio, video i grafičke instalacije bilo predstavljeno na završnom danu skupa.
Jedan od važnih ishoda skupova čini i veb-sajt, koji je bio predstavljen tokom trajanja međunarodnog foruma: Arhiva modernizma. U pitanju je digitalni repozitorijum koji je trenutno u izradi, a koji sakuplja i široj publici čini dostupnim veliki deo materijala koji je u Beogradu bio prikupljen kako za izložbu u Njujorku, tako i u ranijim istraživanjima autora. Ovaj vredni resurs za sve istraživače arhitekture socijalističke Jugoslavije, ali i širu kulturnu javnost, omogućen je zahvaljujući podršci kancelarije fondacije Hajnrih Bel u Beogradu i Do.co.mo.mo Srbija.
