Kosovski pejzaži sećanja i memorijalizacije

Projekat "Kosovsko memorijalno nasleđe" iz 2017. godine osmišljen je da zabeleži memorijalne pejzaže na Kosovu. Rezultati projekta sakupljeni su u onlajn platformi i foto monografiji koja mapira i prikazuje raznolike prirode sećanja na Kosovu, istražujući tako kulturu sećanja mnogobrojnih istorijskih epizoda predstavljenih kroz oko 100 spomenika. Ovi spomenici uključuju arheološka nalazišta, džamije, katoličke i pravoslavne crkve, tekije, hamame, sahat kule, muzeje, utvrđene kule, tvrđave, školske zgrade, biblioteke, kuće značajnih ličnosti, socijalističke spomenike (1945-1989), spomenike mirnog otpora (1989-1998) i oružanog otpora (1998-1999).

U našoj kratkoj studiji, primećujemo da su narativi oko memorijalizacije na Kosovu duboko ukorenjeni u kulturi, religiji i istoriji, i generalno su predstavljeni na  konzervativan i egocentrični način, oličavajući s jedne strane osećaj slave, lojalnosti, pobede i žrtve, a s druge strane patnje, progona, terora i žrtve.

Kosovski pejzaži sećanja kroz istoriju i narative

Kritički pogled na  glavnu prostornu osu centra Prištine omogućava nam da primetimo različite aspekte kosovske istorije, prošle i trenutne društveno-političke narative. Trg Adema Jašarija (nekadašnji trg Bratstva i jedinstva) nalazi se između zgrade kosovskog parlamenta i zgrade Skupštine opštine Priština. Tu se nalazi obelisk  visine 22 metra ii skulptura partizanskih boraca, "Spomenik herojima Narodnooslobodilačkog pokreta", koji je 1961. godine izgradio Miodrag Živković.

Nekoliko metara dalje, u dvorištu zgrade kosovskog parlamenta, nalazi se dva metra visok mermerni spomenik pod nazivom "Onima koji nam nedostaju". Spomenik je podignut kao rezultat inicijative civilnog društva koja je osporavala uklanjanje ograda oko zgrade parlamenta na kojima su se nalazile fotografije nestalih osoba iz ratnog perioda.

Spomenik nestalim osobama stoji na trgu Ibrahima Rugove i gleda na statuu Ibrahima Rugove visine 4,2 metra, podignutu 28. septembra 2013. godine - dok su njegovi naslednici iz Demokratskog saveza Kosova upravljali opštinom Priština.

Statua ponosno postavljenog Đerđa Kastriotija - Skenderbega i njegovog konja, koju je izradio albanski vajar Janaq Paco, inaugurisana 2001. godine, stoji na trgu Skenderbeg (nekadašnje ulice Maršala Tita i Vidovdanska), naspram nekadašnjeg Hotela Union, koji je 1927. godine izgradio austrijski arhitekta Andrija Kremer.

Idući ka trgu Majke Tereze, na desnoj strani ulice, jedva možemo uočiti ploču koja obeležava smrt Mon Balaja i Arbena Đeladinija, aktivista pokreta za samoopredeljenje, koje je su ubili pripadnici UNMIK policije rumunske nacionalnosti tokom demonstracija protiv pregovora Kosova i Srbije i Ahtisarijevog paketa.

Statua Majke Tereze, projekat koji je naručila albanska dijaspora, inaugurisan 2002. godine, i stoji na trgu koji nosi njeno ime, zamenjujući nekadašnju statuu u obliku fontane "Kosovska devojka - 1389".

Socijal-realistička statua Zahira Pajazitija stoji na trgu koji nosi njegovo ime, između ikonične slike Ibrahima Rugove koja pokriva deo zgrade sa desne strane, i zgrade jugoslovenske arhitekture Hotela Grand, sa leve strane. Izrazito maskulinizovana i militaristička, statua je podignuta 2000. godine, slaveći oružani otpor kasnih 1990-ih.

U Ulica odmah ispred trga Zahira Pajazitija nalazi se  tipografska skulptura "NEWBORN" - inaugurisana na dan kada je Kosovo proglasilo nezavisnost (17. februara 2008) i "Heroinat", koju je izgradio Iljir Blaćori (inaugurisana 2015. godine), obeležavajući patnju žena koje su preživele seksualno nasilje.

Mnoštvo narativa memorijalizacije u javnom prostoru

Mnoštvo ukrštenih narativa u relativno kratkoj šetnji kroz trgove i javne prostore u Prištini ilustruje dinamiku podele moći u post-konfliktnoj politici sećanja i predstavlja odraz zvaničnih politika memorijalizacije na Kosovu. Međutim, potpuno su zanemareni i nedostaju civilni glasovi i perspektive, narativi koji ne podržavaju političke ideologije, kao i sećanje na društvene pokrete (studentske, ženske, radničke pokrete i civilni otpor), kampanje pomirenja, političke zatvorenike i civilne žrtve.

Post-konfliktni politički kontekst marginalizovao je određene grupe i isključio ih iz diskusije o praksama memorijalizacije na Kosovu. Narativi o događajima tokom 1990-ih su generalno zakulisni, neistraženi i nedovoljno zastupljeni. Otvoreni razgovor o devedesetima ima potencijal da ispita ambivalentan odnos Albanaca prema socijalizmu, kao i njegov prelazak iz socijalizma u liberalnu demokratiju kroz nasilni konflikt, borbu za nezavisnost i još uvek tekući proces izgradnje države.

Spomenici posvećeni Narodnooslobodilačkom pokretu i Antifašističkoj borbi izgrađeni širom Kosova predstavljaju važna umetnička, arhitektonska i memorijalna remek-dela. Do kraja 1990. godine, namerni pokušaji uništavanja socijalističkih spomenika i nasleđa bili su uobičajena praksa. Brisanje sećanja na suživot i antifašističku borbu, zajednički temelj koji je ujedinjavao ljude u Jugoslaviji, odražava se u vandalizaciji na Partizanskom groblju, uklanjanju biste Bore Vukmirovića sa spomenika Ramizu Sadiku u gradskom parku, postavljanju dinamita u podnožje "Spomenika herojima Narodnooslobodilačkog pokreta" ili prefarbavanju partizanskih boraca zastavama saveznika koji su podržali oslobođenje Kosova. Jedan primer uništenja i potpunog brisanja je memorijalni kompleks Boro i Ramiz u Landovici.

Pored distanciranja od socijalističkog nasleđa, preovlađujuća praksa je zamena ili isključivanje narativa koji potiču iz ovog perioda. Ulice i trgovi nazvani po bratstvu i jedinstvu, antifašističkoj borbi ili jugoslovenskim vremenima sada su zamenjeni imenima ličnosti ili događaja iz kasnih 1990-ih. Škole, ulice, kulturne i sportske dvorane koje su nosile ime Boro i Ramiz danas nose samo ime Ramiza Sadikua, dok je nasleđe Bore Vukmirovića izbrisano.

Ekonomsku dimenziju u politici sećanja oličavaju fasade koje privlače pažnju javnosti. Post-konfliktno Kosovo karakteriše nicanje socijal-realističkih, maskulinih, militarističkih spomenika koji slave oružani otpor. U manjem obimu, ploče i spomenici obeležavaju civilne žrtve kasnih 1990-ih. Ovo su uglavnom privatne memorijalne inicijative podignute bez ikakvog javnog ili institucionalnog procesa, uglavnom članova porodica mučenika ili civilnih žrtava koji, zbog svog ekonomskog statusa, mogu da finansiraju i podrže podizanje i održavanje spomenika, dok su porodice sa manje ili bez finansijskih sredstava isključene iz ovih inicijativa.

Ko poseduje kosovsko sećanje?

Heterogene prostorne konstrukcije i javni prostori u Prištini i širom Kosova su izuzetno politizovani, otkrivajući nijanse politike sećanja koja ne potiče iz kolektivne traume prošlosti uz razmatranje šireg inkluzivnog konsenzusa o praksama memorijalizacije. Ako išta, one predstavljaju pomeranje političke dinamike iz javnog diskursa u urbanizam, i obrnuto. To ilustruje kako politika i prekid društvene kohezije utiču na grupne identitete, žrtvujući šire društveno učešće.

Memorijalni pejzaži su važni zbog narativa, značenja i vrednosti koji se kroz njih komuniciraju i vezuju za njih. Narative, značenja i vrednosti ne treba uzimati zdravo za gotovo, već više kao interpretacije, percepcije i procene prošlosti, uz uverenje da takva materijalnost uvek zavisi od onoga ko je gradi ili naručuje, ko je interpretira, iz koje perspektive ili konteksta i iz kojih razloga. Ova sve izraženija dualnost između politike sećanja i zaborava je snažan mehanizam za oblikovanje našeg razumevanja prošlosti kao i naše percepcije sadašnjih realnosti. Pejzaži sećanja često istovremeno služe kao kohezivni i razjedinjujući faktor, služeći različitim funkcijama — od uokviravanja kolektivnog sećanja i identiteta do artikulisanja moralne superiornosti, legitimizacije određenih političkih stanovišta ili održavanja statusa kvo za strukturne i kulturne konflikte.

Društva treba da neguju kulturu istorijskog istraživanja i aktivizma sećanja kao način otpora protiv monolitne hegemonije sećanja i rastuće politike isključivanja i zanemarivanja. Širim razmatranjem simboličkih oblika istorijskih, kulturnih i političkih reprezentacija, kao i istraživanjem i proizvodnjom znanja o prošlosti, unapređujemo društvenu interakciju i istražujemo načine na koje je moguće izgraditi zajedničke narative.

Neophodno je prepoznati i razumeti da se memorijalni pejzaži kontinuirano proizvode, percipiraju i interpretiraju kroz prizmu politike identiteta, a istovremeno se koriste za definisanje tog identiteta prema trenutnim potrebama određenih grupa i pojedinaca.

Ovaj tekst je napisan u okviru programa "Landscapes of Repair" koji sprovodi Forum ZFD Kosovo.