Dy fëmijëri në anët e kundërta të luftës në Kosovë: një bisedë midis kolegëve të hbs-së

Pyetje: Granit, a mund të ndash çfarë kujton nga viti 1999, ose edhe më herët – mund të kthehemi pas dhe të na tregosh kujtimet e tua të para për kontekstin dhe rrethanat në të cilat jetoje para marsit 1999?

Graniti:

Më kujtohet se sa të ndara ishin komunitetet tona. Në qendër të Pejës, njerëzit ecnin në anë të ndryshme të rrugës sipas përkatësisë etnike – serbët në njërën anë, shqiptarët në tjetrën. Ndarjen e ndjeje edhe pa parë armiqësi të hapur.

Ekzistonte ajo “orë policore” – pas orës 14:00 askush nuk mund të dilte nga shtëpia. Kishte shumë kontrabandë, sepse Jugosllavia ishte nën sanksione. Mallrat silleshin nga Mali i Zi dhe qyteti im, afër kufirit, ishte bërë qendra e këtij aktiviteti. Ironikisht, disa nga ata kontrabandistë sot janë bërë oligarkë të mëdhenj.

Ne banonim pranë çarshisë së vjetër, ku shiteshin cigare e gjëra të vogla, ndërsa policia bënte bastisje çdo ditë. Policia serbe i ndiqte tregtarët dhe ndarjet etnike thelloheshin gjithnjë e më shumë. Serbët ishin pakicë, por kishin pushtetin, ndërsa shqiptarët, shumica, përballeshin me çdolloj shtypjeje.

Kafeneja që e kishim në atë kohë mbetej hapur edhe gjatë orës policore. Policia vinte shpesh, dhe brenda burrat e lagjes pinin dhe lëshonin këngë patriotike – duke përfshirë edhe babanë tim, si pronarin e lokalit. Banonim në katin e sipërm, dhe varësisht nga mysafirët, dëgjonim hite të viteve ’90 ose këngë popullore. Dukej sikur të ishe në një film të çuditshëm. Gjithçka ishte e rrezikshme, sepse policia mund ta rrihte dikë edhe për sendin më të vogël. Por si fëmijë, ndjeje një lloj emocioni të pazakonshëm, si të jetoje në një film aksion ku problemet e përditshme bëheshin diçka normale.

Pyetje: Si ia dolët ti dhe familja jote ta mbani hapur kafenenë gjatë atyre kohëve të tensionuara?

Graniti:

Mbajtja e kafenesë hapur, me muzikën që jehonte aq fort, ishte në thelb një akt rebelimi. Të paktën, kështu e shihte babai im.

Kafeneja familjare “Koli”, në Pejë, 1996/97. Sokoli (vëllai i Granitit, i dyti nga e majta), Graniti (i pari nga e djathta), me fqinjët – arkivi familjar.

Jugosllavia po shpërbëhej që nga viti 1990, dhe shqiptarët trajtoheshin gjithnjë e më shumë si qytetarë të dorës së dytë. Këtë mund ta shihje në sjelljen e autoriteteve. Më kujtohet kur po ecja me nënën pranë një polici që mbante një pushkë të madhe. U bëra kureshtar dhe hodha sytë tek arma e tij, dhe ai më ulëriti aq egërsisht, sa m’u duk sikur donte të më vriste aty për aty. Nuk na bëri gjë, ndoshta sepse sulmi ndaj një fëmije dhe nënës së tij do të dukej keq. Por kjo më tregoi qartë sa të hapura ishin bërë ndarjet.

Qyteti ishte i ndarë sipas vijave etnike. Duke jetuar afër qendrës, shihnim pothuajse çdo ditë protesta – një ditë të shqiptarëve, ditën tjetër të serbëve. Si fëmijë, ndonjëherë u bashkoheshim të dyja palëve. Më kujtohet se shqiptarët bënin shenjën e fitores me dy gishta, ndërsa serbët përdornin shenjën me tre gishta. Njëherë, një fqinje serbe na pa duke bërë shenjën e fitores, na nxori prej protestës dhe na çoi në shtëpi. Gjuha e urrejtjes ishte kudo, megjithatë solidariteti mes shqiptarëve ishte shumë i fortë, siç edhe pritej.

Vitet ’90 ishin të tmerrshme. Çmenduri fare. Bota dukej sikur po shembej, dhe ne u bëmë robër të frikës sonë, duke qëndruar brenda shtëpive gjatë orës policore. Bota jonë po tkurrej gjithnjë e më shumë, dhe e vetmja gjë që dëshironim ishte të liheshim të qetë në dhomat tona të ndenjës, me çajin, alkoolin, televizorin dhe ato pak komoditete që kishim. Thjesht donim të na linin rehat.

Kjo nuk ishte jetë normale, ishte thjesht mbijetesë. Ekonomia u rrëzua. Papunësia ishte kudo. Shkollat funksiononin në njëfarë sistemi paralel të çuditshëm. Dinari pothuajse nuk vlente më. Jeta publike u zhduk, dhe tregtarët e vegjël ishin e vetmja fije që mbante komunitetin gjallë. Ishte përtej depresionit – një shoqëri që tërhiqej prapa, duke u kapur pas copëzave të normalitetit, ndërsa gjithçka tjetër shembej.

Kështu vazhdoi deri në fund të viteve ’90, kur institucionet publike drejtoheshin pothuajse tërësisht nga serbët, duke na bërë të ndiheshim edhe më shumë si qytetarë të dorës së dytë. Para gjithë këtij tensioni dhe segregimi etnik, sistemi kishte krijuar një klasë socialistësh të përkushtuar – njerëz që me të vërtetë besonin në atë që promovonte shteti.

Pyetje: Në këto rrethana, a e ndjeje, edhe si fëmijë, se gjërat po bëheshin të padurueshme nga dita në ditë?

Graniti:

Po, definitivisht. Më kujtohet një festë serbe në fund të vitit 1998 – mendoj se ekipi jugosllav i volejbollit kishte fituar diçka – dhe serbët po festonin duke gjuajtur në ajër me armë. Unë isha brenda, duke dëgjuar këngët e tyre dhe thirrjet e urrejtjes, ndërsa plumbat binin mbi çatinë tonë. Isha tmerruar, por nëna dhe vëllai i madh po luanin Nintendo dhe përpiqeshin të më bënin të bashkohesha me ta për të më shpërqendruar.

Marrëdhëniet me fqinjët serbë dhe malazezë u prishën ngadalë. Të shihesh bashkë me ta u bë e sikletshme, sikur të gjitha këto incidente të përditshme të kishin vizatuar kufij të padukshëm mes nesh. Disa u bashkuan me policinë ose ushtrinë, duke u përfshirë krejtësisht në konflikt.

Një kujtim më ka mbetur: një fqinj, i veshur me uniformë, po fliste me nënën e tij jashtë. Ai ngriti zërin, sikur të donte ta dëgjonim, dhe tha se duhet të iknim para se të fillonin bastisjet, duke marrë çfarë të mundnim. Dukej si një paralajmërim i fshehur pas një lamtumire. Edhe miqësitë u shuan, sikur njerëzit të ndiheshin të detyruar të zgjidhnin anë. Sot duket sikur të gjithë e dinin që lufta po vinte, por ne qëndruam, duke shpresuar se gjërat mund të riktheheshin në normalitet.

Pyetje: A ishte bombardimi diçka që popullsia shqiptare e dëshironte, a diskutohej për të si i tillë, apo erdhi krejt papritur?

Graniti: 

Ishte një befasi e madhe për ne. Nuk mund ta imagjinonim që NATO do ta bombardonte Jugosllavinë. Të gjithë thonin se ishte shumë e fortë, e paprekshme – askush nuk do të guxonte ta bombardonte. Ky besim u shemb kur ndodhi, por deri atëherë dukej e pamundur.

Mendoj se kjo është arsyeja pse u formua UÇK-ja krahas lëvizjes paqësore të Rugovës. Rugova nuk besonte se do të kishte ndërhyrje të huaj, prandaj këmbëngulte në rezistencë paqësore dhe diplomaci ndërkombëtare. Disa thonë se ai me të vërtetë e besonte se ky ishte i vetmi drejtim, dhe edhe unë dua ta besoj këtë. Por vrasjet dhe shtypja vazhduan, sidomos në fshatra, ku njerëzit u përballën me sulme shumë më të rënda se në qytete.

Me kohë, zemërimi u derdh dhe njerëzit në ato zona thanë: “Mjaft – nëse kështu do të jetë, do të luftojmë, nuk do të rrimë të presim mrekulli.” Kur NATO filloi bombardimet, kjo i befasoi të gjithë.

Pyetje: Dhe kështu arrijmë te tema kryesore që po rikujtojmë: kujtimet e tua për marsin e vitit 1999… Çfarë të ka mbetur më shumë në mendje?

Graniti:

Ajo periudhë ishte vetëm ankth dhe frikë. Çdo ditë sillte diçka që të mbante në tension. Më kujtohen policët serbë të dehur që na vinin drejt me makinë, duke bërtitur gjëra që nuk i kuptonim, sepse serbishtja jonë nuk ishte e mirë. Kishte rrezik të vazhdueshëm në çdo ndërveprim, pa përmendur dhunën e ashpër dhe betejat e hapura në fshatrat përreth qytetit tim. Kjo ishte pak para se NATO të fillonte bombardimet.

Natën e 24 marsit e mbaj mend shumë qartë. Po shikonim televizion shqiptar kur njoftuan se NATO kishte filluar sulmet ajrore. Po goditej Beogradi! Prindërit e mi kërcyen nga gëzimi. U duk si një mrekulli, diçka që e mendonim të pamundur për shkak të të gjitha pengesave politike. Ky veprim i Perëndimit na dukej si një bekim.

Po atë natë, serbët – si civilë ashtu edhe ushtarakë – dolën për t’u siguruar që askush të mos festonte apo të shfaqte ndonjë reagim. Brenda shtëpive, megjithatë, njerëzit festonin në heshtje. E imagjinoj që njësoj ka qenë edhe në shumicën e lagjeve. Te ne, ku afër banonin disa familje malazeze dhe serbe, nuk mund të shfaqnim asnjë emocion hapur ndaj tyre.

Pyetje: Nemanja, në vitin 1999 ishe edhe më i vogël, praktikisht vetëm një fëmijë i vogël. Dhe konteksti lokal, natyrisht, ishte shumë ndryshe. A ke ndonjë kujtim nga bombardimet dhe si e mësove për to për herë të parë?

Nemanja:

Përvoja ime me bombardimet… E mbaj mend mirë, edhe pse isha vetëm katër vjeç, sepse gjithçka dukej si në një film.

Nemanja në një park në lagjen “Braće Jerković”, Beograd, 1999 – arkivi familjar

Ne jetonim në Beograd, në lagjen “Braće Jerković”, në një pallat të vjetër socialist. Gjatë bombardimeve, na shqetësonte se, duke qenë se ndërtesa jonë ishte mjaft e lartë, ndoshta do ta synonin pikërisht atë, ose ndoshta ndonjë raketë e humbur apo shrapnel do të binte aty. Prandaj, më kujtohet që atëherë shqetësimi ynë kryesor ishte të shmangnim qëndrimin në ndërtesa të larta gjatë bombardimeve.

Ne mbijetuam bombardimin e parë në Beograd, për të cilin nuk kam kujtim direkt. Por herën e dytë, ishim në Kraljevë dhe shkuam atje për t’u shpëtuar bombardimeve, por ata përfunduan duke bombarduar edhe Kraljevën. Më kujtohet se ishte nata vonë dhe dëgjoja diçka që bubullonte jashtë dritareve. Më kujtohet që i thashë tezes sime, sepse atëherë ishim në shtëpinë e saj: “Teze, është bubullimë jashtë!”, dhe ajo tha: “Jo, po po na bombardojnë!”. Pra, ishte shumë kinematografike… Nëse do të ishe duke drejtuar një film për bombardimin, kështu do ta realizoje skenën.

Ky është një kujtim. Nuk e mbaj mend nëse ishte i njëjti rast, e njëjta natë apo ndonjë tjetër më vonë, por më kujtohet qartë banesa në Kraljevë ku ishim, një ndërtesë jugosllave brutaliste me 11–12 kate. Shqetësimi përsëri ishte lartësia dhe frika se mos goditeshim për shkak të saj, prandaj u vendos: të gjithë do të zbrisnim në bodrum, sepse aty do të ishim më të sigurt. Sot, kur e mendoj si i rritur, më duket qesharake, sepse po ta godisnin ndërtesën, ajo do të shembej mbi ne. Drita ishte ndërprerë, gjithçka ishte errësirë, ashensorët nuk punonin, dhe ne ndodheshim në katin e 11-të, të fundit. Më kujtohet se u ngutëm të zbrisnim me shkallë, ndërsa fqinjët ishin të gjithë jashtë banesave, duke mbushur shkallët. Papritur kuptuam se askush nuk kishte dritë dore dhe ishte terr. Kontributi im ishte ky: kisha një makinë lodër jeshile fluoreshente me drita përpara, dhe më kujtohet si tani – e mora në dorë dhe shkova i pari; dritat e saj na shërbyen si llambë drite ndërsa zbrisnim në bodrum për siguri. Kaluam natën atje; nuk na bombarduan ne, por u bombardua një bazë ushtarake.

Gjëja interesante është se kohën e bombardimeve e mbaj mend pothuajse vetëm si një kujtim të lumtur fëmijërie. Më kujtohet kur isha në Kraljevë me tezen, dilnim çdo ditë të laheshim në lumin Ibër, bënim shëtitje të gjata deri te shpatet e malit Stolovi; më kujtohet kur vizitonim disa përmendore socialiste të mbuluara nga barërat, e të tjera si këto. Duke reflektuar tani, në të gjitha ato vende ishim vetëm të dy, por atëherë nuk më shkonte mendja fare. Vetëm shumë më vonë tezja ma tregoi që kishte dalë me mua në ato aventura për të shmangur zona të banuara gjatë bombardimeve. Logjika ishte: nëse fillonin të sulmonin popullsinë civile, me siguri nuk do të bombardonin natyrën e hapur. Të gjithë të tjerët rrinin mbyllur nëpër banesa, tepër të frikësuar për të dalë jashtë. Kështu që, ironikisht, disa nga kujtimet e mia më të lumtura të fëmijërisë u bënë të mundura pikërisht nga frika ekzistenciale e bombardimeve…

Nemanja me babanë e tij në parkun Tashmajdan, Beograd, 1999 – arkivi familjar

Më kujtohet atmosfera përreth, që mendoj se është shumë interesante për t’u përmendur. Nga të rriturit merrja një lloj qëndrimi sfidues. Nuk më kujtohet të kishte shumë frikë; më shumë më mbeti në mendje ai qëndrim: “Le të pirdhen, kush janë ata!” – një lloj mllefi: “Si guxojnë të na bëjnë këtë? Një ditë do t’ua kthejmë.”

Më kujtohen dy gjëra në veçanti… kishte një thirrje që atëherë nuk e kuptoja, por sot e kuptoj – “Monika, stisni zube” (Monika, shtrëngo dhëmbët!), që i referohej skandalit të Bill Clinton-it, dhe pastaj kënga e Riblja Čorba-s “Avionu, slomiću ti krila” (Aeroplan, do të t’i thyej krahët!) ishte veçanërisht popullore në ato ditë, duke u transmetuar shpesh. Kënga ishte e mëhershme, nuk ishte shkruar për bombardimet, por u rikontekstualizua si një lloj rezistence kundër tyre.

Ishte një ndjesi e fortë komuniteti, që të gjithë ishin së bashku në këtë, por askush nuk fliste për arsyen pse po ndodhte. Nuk kishte absolutisht asnjë reflektim mbi shkakun e bombardimeve, thjesht e dija që po bombardoheshim, sikur dikush kishte vendosur papritmas: “Nuk na pëlqejnë këta serbë, le t’i bombardojmë!”

Pyetje: A mban mend ndonjë gjë rreth politikës së asaj kohe?

Nemanja:

Kur bëhet fjalë për politikën dhe përfshirjen time, këtu hasa vështirësinë më të madhe për të rindërtuar kronologjinë e ngjarjeve. Më çuan në disa tubime të opozitës, por nuk di nëse ishte para apo pas bombardimeve, thjesht mbaj mend disa gjëra. Në atë kohë, jetonim në “Braće Jerković”, unë, nëna dhe babai im, së bashku me nënën e babait, gjyshen time. Ndërsa nëna dhe babai punonin, zakonisht rrija me gjyshen time, e cila, si të gjithë gjyshërit, e ashtu vazhdon të bëjë edhe sot, shikonte Pink TV dhe RTS. Në televizionin kombëtar shfaqej gjithë propaganda e Milošević-it; Slobodan Milošević ishte dikush që unë e njihja – ishte presidenti im. Një herë, mund të ketë qenë pranvera e vitit 1999, kur unë dhe tezja po ktheheshim në Beograd nga Kraljeva me autobus, autobusi u ndal për të marrë tre ushtarë në uniformë të plotë e të armatosur. Tezja ime nuk pranoi që të hipnin me armë, kështu që shoferi i bëri të vendosnin armët pas. Njëri prej tyre, i irrituar, u ul pranë meje, dhe unë e shikova me habi dhe pëshpërita: “Ua, një ushtar i atdheut!”. Tezja thotë se pa një lot të rrëshqiste në faqen e ushtarit kur e dëgjoi këtë.

Më vonë, tjetra teze më çoi në disa tubime të opozitës, përfshirë një, mendoj në Nish, një tubim të Koštunicës, mendoj se ishte para zgjedhjeve presidenciale, pra me shumë gjasa pas bombardimeve. Ajo më mbante mbi shpinë, dhe unë e pyeta se çfarë ishte kjo, kush ishte ky, dhe ajo më tha se ky është Koštunica, po garon kundër Milošević-it. Mbaj mend që thashë: “Çfarë po bën kjo Koštunica me Sllobën tim?”, shprehje që shpesh citohet në familjen time, “Šta hoće ta Koštunica”, pra po, e thashë gabim gjininë e emrit të Koštunicës.

Megjithatë, më pas më shpjeguan se Milošević-i ishte i keq, dhe unë thashë: “Oh, me të vërtetë!?” Pra, në fakt më çuan në disa protesta dhe tubime të opozitës, dhe aty filluan politikat e mia opozitare.

Pyetje: Granit, pas befasisë fillestare dhe lehtësimit, si u zhvilluan gjërat për ty dhe familjen tënde?

Graniti:

Pasi filluan bombardimet, forcat serbe shpërthyen në zemërim. Grupet paramilitare filluan të kryenin mizori. Filluan deportime masive – hynin në shtëpi, tërhiqnin njerëzit jashtë dhe i mblidhnin në qendër të qytetit.

Kjo ndodhi dy herë, sa mbaj mend – njerëzit dërgoheshin kryesisht në Shqipëri, por edhe në Mal të Zi. Shumicën i ngarkonin në kamionë dhe i dërgonin drejt Shqipërisë, shpesh pranë kufirit.

Ne ishim duke qëndruar te halla ime kur, dy ditë më vonë, paramilitarët u kthyen për ata që nuk kishin ikur. Ata e dinin që shumë nuk do të shkonin vullnetarisht. Mbaj mend që erdhën poshtë rrugës tonë, duke biseduar me një grua malazeze nga fqinjtë, e cila u tregoi se kush po fshihej ende.

Erdhën te shtëpia jonë, por patën vështirësi të gjenin derën, sepse ishte një shtëpi e vjetër osmane me hyrje të fshehur. Babai im kishte bllokuar derën me një sobë të madhe, por ata e detyruan të hynin. Na dhanë pesë minuta: “Ikni ose do t’ju vrasim!” Nuk kishim zgjedhje.

Ndërsa largoheshim, serbët na ofendonin nga shtëpitë e tyre. Mbaj mend nënën time duke i ndërruar pelena vëllait tim të vogël, që ishte ulur në tokë. Në atë situatë, disa njerëz bënin shaka ironike se gjimnastika është e shëndetshme, ose thonin se e meritonim këtë, teksa ecnim drejt kamionëve. Kjo tregon sa të ndara ishin bërë gjërat. Duke parë mbrapa, patëm fat që nuk u bë edhe më keq.

Na urdhëruan të shkonim në palestrën e basketbollit të qytetit për të kaluar natën. Më vonë, zbuluam se na kishin dërguar aty sepse palestra ishte pranë bazës ushtarake. Ideja ishte se, nëse NATO do të bombardonte bazën, civilët mund të goditeshin gjithashtu – ne ishim mburoja njerëzore. Kjo na u tha, megjithëse NATO nuk bombardoi atë zonë.

Të nesërmen, na thanë të paketojmë përsëri dhe të shkojmë në qendër të qytetit, ku kamionët dhe autobusët prisnin për të na çuar në Shqipëri ose Mal të Zi. Baza dhe palestra ishin pranë shtëpisë së hallës sime. Burri i saj, që e morëm rrugës, po fshihej në tavan dhe ishte krejtësisht i tronditur kur e gjetëm. Ai tregoi se kishte parë buldozerë dhe kamionë natën duke hapur varreza masive, por ne nuk i besuam atëherë. Shihej qartë se ishte i traumatizuar.

Kaluan një natë tjetër në shtëpinë e tyre. Të nesërmen, kërkuam nga një fqinj dhe mik i hallës sime të na çonte të shtatë në stacionin e autobusëve. Duke qenë se ai ishte malazez, mund të kalonim kontrollet, gjë që ndoshta na shpëtoi jetën.

Disa njerëz shkuan vetë në Mal të Zi. Kjo ishte ajo që vendosëm të bënim ne, duke shkuar në Rozhajë, qytetin më të afërt. Në kontrollin e fundit, pashë dyqane të shkatërruara dhe grupe romësh dhe ashkalish gjatë rrugës. Na tallnin ndërsa prisnim për autobusët. Kjo më mbeti në mendje, dhe më vonë përmendej shpesh në bisedat familjare për të shpjeguar – ndonëse në mënyrë jo të drejtë – hakmarrjet që disa shqiptarë i bënë minoriteteve të tjera pas luftës.

Më kujtohet që futesha fshehurazi në disa dyqane të rrënuara dhe merrja çfarë të mundja. Nuk gjetëm vend në autobus, kështu që iu bashkuam të tjerëve që po ecnin drejt Malit të Zi. Ndërsa ngjiteshim në male, shihnim qytetin tonë që digjej poshtë. Në Rozhajë, boshnjakët na pritën ngrohtësisht. Atë natë, fjetëm në një stallë me një kalë. Ishte befasueshëm mirë – oxhaku e mbante ngrohtë, edhe pse gjatë natës erdhën edhe më shumë njerëz, dhe kali duhej të dilte jashtë, gjë që nuk i pëlqente aspak.

Të nesërmen shkuam në Ulqin, duke shpresuar të gjenim lidhje, pasi ekzistonin lidhje të forta midis Ulqinit dhe Pejës. U tronditëm kur disa shqiptarë atje na pyetën: “Si guxoni të ngriteni kundër këtij shteti?” Më dhembi ta dëgjoja këtë nga bashkëkombësit tanë shqiptarë.

Nuk kishim ku të qëndronim në Ulqin dhe nuk kishim para, kështu që hymë fshehurazi në një vilë! Shkova me babanë, me burrin e hallës dhe një mik të familjes. Qëndruam atje dhjetë ditë – ishte shtëpia më e madhe ku kisha hyrë ndonjëherë.

Ushqimi ishte i pakët. Ndihmat humanitare shpesh i merrnin vendasit para se të arrinin te refugjatët. Jetonim me vakte të thjeshta, si bukë me sheqer. Fqinjët nuk ishin të sjellshëm, megjithatë dukej se kuptonin situatën tonë.

Më vonë, morëm një autobus për në Shqipëri. Përmes të afërmve të largët, përfunduam duke qëndruar një natë në shtëpinë e kryetarit të Shkodrës – luks total për refugjatët. Por Shkodra vetë ishte në gjendje të tmerrshme – ende e dëmtuar nga regjimi i Hoxhës dhe trazirat e viteve ’90.

Nga aty shkuam në Durrës me ndihmën e familjes. Donim të bashkoheshim me familjen e nënës në Maqedoni, por ata kishin mbyllur kufirin, duke na lënë të bllokuar. Fatmirësisht, familja pritëse në Durrës ishte e pasur, e pazakontë për Shqipërinë atëherë. Na dhanë një banesë të vogël ku qëndruam tre muaj.

Durrësi mori më shumë ndihma pasi ishte porti më i madh i Shqipërisë. Me kalimin e kohës, ushqimi u bë i bollshëm, dhe unë madje shtova dhe humba peshë gjatë qëndrimit tonë.

Por Durrësi ishte kaotik. Rrugët nuk ishin të shtruara, armët ishin kudo, dhe dhuna ndodhte çdo ditë. Vëllai dhe babai im panë një vrasje gjatë një shëtitjeje – tronditëse për ne, por duket se për vendasit ishte normale. Pas luftës së tyre civile, shqiptarët e Shqipërisë dukeshin të mosbesueshëm dhe të ndarë. Për ne, ishte e vështirë të kuptonim se si e njëjta kombësi mund të ishte kaq e thyer.

Megjithatë, mikpritja që përjetuam në Shqipëri ishte e jashtëzakonshme. Ende jam thellësisht mirënjohës ndaj familjes pritëse dhe Shqipërisë. Kjo ndjenjë nuk do të largohet kurrë.

Unë dhe vëllai im bëmë miq në lagje. Shumë shpejt mësuam dialektin qendror shqiptar, i cili ishte shumë i ndryshëm nga i yni. Të flisnim me njëri-tjetrin ishte argëtuese, duke i kapërcyer dallimet përmes të qeshurave dhe lojërave.

Familja që na mori ishte jashtëzakonisht e mirë. Na lejoi të qëndronim në banesën e tyre për disa javë para se të na zhvendoste në pronën e tyre – një parking. Babai im mori punë si rojë. Për vëllain dhe mua, parkingu u bë fusha jonë e lojës. Kalonim ditët me qentë roje, duke luajtur me miqtë e rinj. Ndërkohë, prindërit e mi ishin të fiksuar pas lajmeve ose vizitonin një kamp refugjatësh pranë, të menaxhuar nga italianët.

Tryeza e ngrënies në parkingun në Durrës, Shqipëri, ku familja e Granitit jetonte në maj/qershor 1999. Babai i Granitit (Feti) dhe vëllai Sokoli në të djathtë, personi në të majtë, i panjohur – arkivi familjar.

Pastaj një ditë, morëm lajmin: NATO kishte detyruar Jugosllavinë të dorëzohej. Bombardimi kishte përfunduar. Pas tre muajsh në Durrës, babai im mori një rrezik. Ai u ngjit fshehurazi në një kamion që po kthehej për në Kosovë për të kontrolluar shtëpinë tonë.

Kur arriti në qytetin tonë, trupat jugosllave ishin larguar dhe KFOR-i kishte mbërritur. Shtëpia jonë ende qëndronte. Në Durrës prisnim me ankth, të frikësuar se ndoshta nuk do të kthehej. Kur më në fund erdhi me lajmin, shpresa u rikthye. Dy javë më vonë, mbledhëm pak sendet tona dhe u nisëm për në shtëpi, duke lënë pas parkingun, qentë roje dhe jetën që kishim arritur të ndërtonim në mërgim.

Pyetje: Kur familja e tërë u kthye në fund, çfarë gjetët në shtëpi? Dhe si vazhdoi jeta e përditshme?

Graniti:

Kthimi ishte tronditës. U rikthyem në një qytet të shkatërruar. Erë e ndërtesave të djegura qëndroi për dy vjet. Shumica e infrastrukturës ishte shkatërruar ose dëmtuar. Njerëzit jetonin në çadra ose strehimore të improvizuara, por gjithsesi kishte një lloj gëzimi dhe optimizmi të çuditshëm.

Shtëpia jonë nuk ishte djegur, por pothuajse gjithçka brenda ishte vjedhur. Kudo njerëzit rrëfenin histori lufte – të gjithë njëherësh – dhe megjithatë shpesh dilnin me humor, duke treguar forcë të pazakontë. Kishte festa, njerëz që pinin dhe kërcenin, edhe kur ushqimi ishte i pakët.

Çarshia e Gjatë - Pazari i Vjetër, Peja 1999 gusht/shtator – disa metra larg shtëpisë së familjes së Granitit. Krediti: Lubomir Kotek/OSBE

Kthimi i një tregtari në qytetin e shkatërruar, pazari i vjetër i Pejës, Kosovë, verë 1999. Krediti: Lubomir Kotek/OSBE

Pas luftës, gjërat ndryshuan. Disa fqinjë, sidomos ata që sapo kishin ardhur nga fshatrat në qytet, na kritikuan për përdorimin e fjalëve serbe. Atëherë, fjalët serbe ishin ende të zakonshme në fjalorin tonë.

Më kujtohet që luaja me fëmijët dhe nëse dikush thoshte “košarka” (basketboll), ata e korrigjonin: “Jo, thuaj ‘koshi’ në shqip! Kjo tani është e ndaluar.” Ne i bindeshim, dhe me kalimin e kohës kjo ndryshoi mënyrën si flisnim. Shumë fjalë serbe u zëvendësuan me anglisht.

Pyetje: Si reflektuan këto ndryshime gjuhësore pas luftës në ndryshimet më të gjera shoqërore që po ndodhnin?

Graniti:

Së bashku me këto ndryshime gjuhësore erdhën edhe më shumë stereotipe dhe urrejtje. Filluam të përdorim shprehje negative për serbët. Shumica e shqiptarëve besonin se serbët nuk mund të ishin të besueshëm. Edhe nëse dukeshin të mirë, njerëzit thoshin se ishte thjesht një akt, thjesht politikë. Ky mendim u bë shumë i zakonshëm dhe duket se ende ekziston.

Frika për t’u trajtuar si më pak se njerëz ende ndikon te njerëzit sot. Ndonjëherë njerëzit bëjnë shaka: “Nëse ta sjell një serb këtu, do të sillesh mirë”, por kjo tregon sa thellë ka ngelur shenja kur ke qenë i trajtuar si inferior. Është e vështirë për t’u harruar.

“Shkja/Shkije” është një fjalë e vjetër shqipe për serb/serbët, por gjatë viteve ’90 mori një kuptim fyes. Disa e lidhin me fjalën “shky/shqyes – të çash në copa”, duke sugjeruar se serbët quheshin kështu për shkak se ishin shkatërrues – supozohet që qysh nga kohët e lashta.

Pas luftës, UNMIK bëri përpjekje për të dekurajuar përdorimin e këtij termi, duke e konsideruar si gjuhë urrejtjeje. Nuk besoj se fjala fillimisht kishte qëllim të ishte fyese, por konflikti duket se ka ndryshuar kuptimin e saj.

Frika qëndroi me ne, gjithsesi. Më kujtohen paralajmërime të vazhdueshme për minat e lëna nga forcat serbe. Shtëpitë e djegura dhe barërat e larta u bënë zona të ndaluara, thuhej se fshehnin kurthe vdekjeprurëse ose bomba të maskuara si lodra. Kjo më përndiqte dhe më pengonte të flija, sidomos sepse më pëlqenin lodrat.

Një tjetër shqetësim ishte mundësia të rrëmbeheshim nga bandat e reja që u formuan pas ardhjes së të huajve. Një shok klase u rrëmbye, por u shpëtua nga KFOR-i. Çuditërisht, ai u mor nga klasë në klasë për të treguar historinë e tij. Mësuesit mendonin se kjo do të ishte një mësim i mirë, por në retrospektivë, ishte një mënyrë e tmerrshme për të na mësuar rreziqet që na rrethonin.

Nemanja:

Sa i përket vetëdijes sime për atë që po ndodhte gjatë bombardimeve, unë nuk kisha fare idenë se kush ishin shqiptarët, që ekzistonin. Më duhej shumë kohë për t’i zbuluar të gjitha këto vetë, sepse askush nuk më mësoi. Më mori një kohë, ndoshta turpshëm shumë vite, për të kuptuar se “Shiptari” dhe shqiptarët janë e njëjta gjë, sepse këto grupe më përmendeshin në kontekste të ndryshme. Për shembull, në futboll, sa herë luhej ndeshja Serbi–Shqipëri, të gjithë shokët e mi sulmonin “Shiptari”; unë nuk dija kush ishin, por nga konteksti kuptoja që të qenit “Shiptar” konsiderohej diçka e keqe. Ishte gjithashtu një traditë e neveritshme, thuajse si e majmunëve, në dhomën e zhveshjes para dhe pas orës së edukimit fizik, kur ktheheshim te rrobat e shkollës: “Ko ne skače taj je Šiptar” – duhej të kërceje që të mos të etiketonin si “Shiptar”. Dhe pastaj, shqiptarët… Nuk kisha dëgjuar kurrë për shqiptarët; i vetmi kontekst që kisha ishte, ironikisht, në klubin tim të shahut. Në shah ekzistojnë diçka që quhen hapje (openings), sekuenca të paracaktuara dhe të teorizuara të lëvizjeve të para që memorizohen, dhe secila ka emrin e vet: Sicilian, Italian, Scandinavian, Queen’s Gambit e të tjera. Në klubin tonë, sa herë dikush luante një hapje joortodokse që konsiderohej veçanërisht budallaqe – lëvizte një pion krejtësisht pa rregull dhe pa plan – trajneri ynë thoshte: “Ai po luan hapjen shqiptare – igra Albanku”. Ishte një ofendim, si të thuash që askush normal nuk do ta luante. Kjo ishte e vetmja gjë që dija për shqiptarët; më mori kohë të kuptoja se në të vërtetë bëhej fjalë për të njëjtit njerëz.

Pyetje: Si mendon se narrativat që mbizotëronin në arsim ndikuan te kuptimi i të rinjve për atë që kishte ndodhur?

Graniti:

Në shkollë, ne mësonim për konfliktin në historinë e klasës së pestë. Kurrikula ishte e re atëherë. Çfarë mësonim fokusohej kryesisht te luftëtarët meshkuj – vetëm ata që luftuan njiheshin, ndërsa përpjekjet e tjera injoroheshin.

Serbët nuk diskutoheshin shumë; ata thjesht portretizoheshin si të këqij. Mesazhi kryesor ishte se rezistenca ishte përgjigjja e vetme ndaj shtypjes, dhe rezistenca e UÇK-së shihej si qasja e duhur. Kjo paraqitej si arsye pse NATO ndërhyri më në fund. Vendimi i UÇK-së për t’u armatosur shihej si i domosdoshëm për të bindur NATO-n që t’i mbështeste. Ky ishte mesazhi kryesor nga ata që morën armët.

Rezistenca paqësore përmendej herë pas here, por shpesh injorohej.

Pas luftës, UÇK-ja u bë një lloj autoriteti, duke drejtuar zemërimin – dhe ndonjëherë dhunën – ndaj atyre që konsideroheshin bashkëpunëtorë ose simpatizues të Serbisë. Por nën të gjitha këto qëndronin ndarje më të vjetra: përbuzja e kahershme e qyteteve ndaj fshatrave, ku njerëzit shpesh shpërfilleshin si fshatarë – diçka që daton që nga koha osmane.

Në vitet ’90, kjo ndarje u përkeqësua, edhe pse udhëheqësit predikonin unitetin shqiptar. Pas luftës, uniteti u zëvendësua nga hakmarrja, kur njerëzit e fshatit mbyllën hesapet me ata të qytetit. Njerëzit e qyteteve nisën sërish t’i shikonin fshatarët me përbuzje, dhe megjithëse solidariteti mbeti historia kryesore, u shfaqën çarje.

Kjo krijoi njëfarë hapësire që e bëri më të lehtë të eksplorohej kompleksiteti. Për shembull, kishte raste kur njerëzit nga “ana e armikut” rrezikonin veten për të ndihmuar të tjerët, duke përfshirë shpëtimin e familjes sime. Pas luftës, fshatarët u treguan më armiqësorë ndaj qytetarëve, ndërsa këta të fundit nënvlerësonin heroizmin e fshatarëve me komente si: “Nuk ishe vetëm ti, të gjithë ishim pjesë e kësaj”, ose: “Nuk ishe vetëm ti, ishte NATO që e largoi armikun”.

Tensioni midis qasjes paqësore dhe asaj të dhunshme nuk u qartësua deri 2-3 vite pas luftës, kur njerëzit filluan të diskutonin gradualisht nuancat dhe u larguan nga vlerësimet absolute për serbët. Kjo hapësirë lejoi të eksplorohej pjesa e mirë dhe e keqe e sistemit të mëparshëm.

Ky ndryshim ka nxitur debate të reja në shoqëri. Është befasuese se si nganjëherë arrihet deri në një ekstrem tjetër, ku njerëzit mund t’i çnjerëzojnë edhe ata nga vetë komuniteti i tyre etnik, për mangësi të vogla që mund t’i ketë kushdo.

Pyetje: Nemanja, si e përjetoje ti mënyrën se si kjo periudhë mësohej në shkollat serbe? Çfarë lloj narative hasje?

Nemanja:

Ishte mjaft kohë midis bombardimeve të NATO-s dhe momentit kur unë duhej ta mësoja këtë në shkollë, sa të kishte një distancë historike dhe disa mësime të nxjerra, si dhe një plan mësimor të përgatitur. Ajo që ndodhi në praktikë ishte se, duke qenë se mësimi i historisë bëhet në mënyrë kronologjike, dhe kjo ishte historia më e fundit që kishim në libra, kur arritëm te historia moderne, tema mbi luftërat e viteve ’90 u la për orën e fundit para përfundimit të vitit shkollor, gjë që e bënte shumë të lehtë për profesorët ta anashkalonin. Si në shkollën fillore ashtu edhe në të mesmen, ne kaluam pa u ndalur mbi leksionet që trajtonin luftërat e viteve ’90. Në të mesmen mbaj mend që e hodha një sy leksionit, vetëm për informacionin tim. Mbaj mend që përmendej bombardimi i NATO-s, pa u shpjeguar pse po bombardoheshim, por pjesa kryesore e leksionit ishte për operacionin “Oluja” (Stuhi), me një foto të madhe të traktorëve dhe konvojve që largoheshin nga Kroacia. Pra, vetë leksioni – që nuk u zhvillua – përqendrohej te martirizimi serb dhe nuk përmendte asnjë krim të kryer nga ana serbe, apo pse ndodhi bombardimi.

Përshtypja ime, si në shkollën fillore ashtu edhe në të mesmen, ishte se mësuesit përdornin këtë mundësi për t’iu shmangur mësimit mbi këtë temë, sepse ndoshta e dinin që librat e historisë ishin të pasakta dhe nuk donin të përballeshin me disonancën njohëse të të na mësonin diçka të sponsorizuar nga shteti. Kjo është përshtypja ime për mësuesit e historisë, të cilët të dy ishin shumë të mirë dhe jo nacionalistë në politikën e tyre, por kjo temë ishte shumë “e nxehtë” dhe ata donin ta shmangnin, duke përdorur fundin e vitit shkollor. Prandaj, edhe sot nuk kam pamjen e plotë…

Megjithatë, në mbrojtje të mësuesve të mi të historisë, mund të kuptoje politikën e tyre nga mënyra se si mbulonin historinë mesjetare serbe. Na tregonin për Milutin-in dhe Dragutin-in duke ia nxjerrë sytë njëri-tjetrit, si vasalë osmanë, duke konsideruar të marrin fenë islame – të gjitha këto budallallëqe mesjetare që po “pastroheshin” me përshkrimin “Ishin sundimtarë të krishterë”. Por mësuesit tanë na treguan si ishte në të vërtetë: se ata ishin brutalë, hipokritë, duke biseduar vazhdimisht me Papën për t’u konvertuar në katolicizëm, çfarëdo që të duhej. Kishte një aspekt të thyerjes së miteve, ndoshta kjo është arsyeja pse ky nacionalizëm nuk u rrënjos tek unë.

Do të ishte gabim nëse nuk përmendja edhe edukimin qytetar të shkëlqyer që mora në shkollën fillore. Kisha një mësuese të mrekullueshme të edukimit qytetar, të cilën e falënderoj madje për faktin që jam këtu sot, sepse na mësoi gjithçka rreth tolerancës dhe demokracisë. Mendoj se për mua programi i prezantimit të edukimit qytetar ishte një sukses i jashtëzakonshëm; më krijoi vetëdijen se ekzistojnë të tjerët dhe se kjo nuk ndikon në asnjë mënyrë tek unë apo jeta ime. Gjithashtu, zgjoi tek unë dëshirën për t’u marrë me politikë, një interes që më vonë u zhvillua më tej gjatë shkollës së mesme, por ishte pikërisht këtu që u ndez pasioni im për studimet shoqërore.

Pyetje: Cilat janë përshtypjet e tua për këtë bisedë, a ka ndonjë mesazh që dëshiron të përçosh në fund?

Nemanja:

Do ta mbyll duke rrëfyer një anekdotë për herën e parë që u takova me Granitin. Ishte në vitin 2020, gjatë një udhëtimi në Kosovë për të promovuar publikimin tonë, Perspectives, duke shënuar 20 vjet nga përfundimi i luftës në Kosovë. Graniti na ishte rekomanduar si një “fikser” lokal, që kishte kontakte me mediat dhe mund të organizonte mbulim për ngjarjen tonë.

Pas përfundimit të ngjarjes, ekipi drekoi së bashku me Granitin, i cili më la përshtypje si një burrë i gjallë, shoqëror, me mjekër dhe flokë të kuq, me qëndrim politik progresiv të qartë dhe me aftësinë për të qeshur me ekzagjerimet e ndjenjave nacionaliste nga të dyja palët. Ai na tregoi për fëmijët e lindur në fund të viteve ’90 në Kosovë, të cilët quheshin sipas politikanëve perëndimorë që mbështetën ndërhyrjen e NATO-s, me emra si Tonibler, Billklinton dhe Medlinollbrajt. Unë i tregova se të njëjtët njerëz janë subjekt i një sërë teorish konspirative të çuditshme, ku i urrejnë serbët dhe Serbinë kaq shumë sa nuk do të ndalonin para asgjëje për të na shkatërruar. Qeshëm shumë me këto absurditete. Ishte e qartë se ishte një njeri pas shijes sime, edhe pse, në moshën 24 vjeç, kjo ishte hera ime e parë që flisja me një shqiptar. Në krahasim me shumë shokë të mi, kam pasur fatin të them se kjo ndarje artificiale kombëtare nuk ka pasur kurrë rëndësi të madhe për mua.

Graniti:

Duke ardhur nga anë të kundërta të të njëjtës histori – unë nga Peja, ti nga Beogradi – u rritëm me kuptime shumë të ndryshme për luftën. Në Kosovë, rezistenca ishte qendrore; në Serbi, konflikti shpesh injorohej ose deformohej. Megjithatë, të dy e vunë në dyshim narrativën që trashëguam dhe përfunduam duke punuar mbi një ndjesi drejtësie dhe kujtimi. Mbaj mend kur të takova për herë të parë në 2020, gjatë vizitës së ekipit të hbs-së në Prishtinë dhe prezantimit të numrit të Perspectives. Ti ishe kryesisht i heshtur, por shumë i pranishëm. Qeshje me shakatë e mia, veçanërisht ato që tallnin qëndrimet nacionaliste në shoqëritë tona, më treguan më shumë se fjalët. Nuk ta kam thënë kurrë, por ndjeva te ti një kompas të mprehtë drejt drejtësisë dhe një sy kritik ndaj sistemeve ku jetojmë. Vetëm kjo mjaftoi që të të shihja si mik. Pak e dija që në të vërtetë do të përfundonim duke punuar bashkë.

Më pëlqen shumë që kjo bisedë ka qenë rreth vendosjes së perspektivave njëra pranë tjetrës dhe krijimit të hapësirës për nuanca, për të folur vërtet mbi traumat personale, të përjetuara vetë ose të kthiumi

 Graniti (majtas) dhe Nemanja (djathtas). Beograd, 2023. Arkivi personal

 

Kronologji e shkurtër e ngjarjeve kryesore

 

1989 – Autonomia e Kosovës anulohet nga Serbia nën udhëheqjen e Slobodan Milošević-it; përndjekja e shqiptarëve të Kosovës fillon të intensifikohet.

 

Vitet 1990 – Shqiptarët e Kosovës krijojnë sisteme paralele si reagim ndaj diskriminimit të madh shtetëror.

 

1996–1999 – Konflikti i armatosur eskalon midis Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës (UÇK) dhe forcave serbe/jugosllave.

 

Mars 1999 – NATO nis një fushatë ajrore kundër Jugosllavisë pas dështimit të negociatave paqësore dhe rritjes së dhunës në terren.

 

Mars–Qershor 1999 – Forcat serbe kryen deportime të gjera, vrasje masive dhe pastrim etnik ndaj shqiptarëve të Kosovës si hakmarrje.

 

Qershor 1999 – Forcat serbe tërhiqen; KFOR-i i udhëhequr nga NATO dhe UNMIK marrin kontrollin mbi sigurinë dhe qeverisjen në Kosovë.

 

2008 – Kosova shpall pavarësinë nga Serbia, e cila nuk njihet nga Serbia dhe disa vende të tjera, kryesisht jo-perëndimore.

 

Fjalor i Termave

 

UNMIK: Misioni i Përkohshëm i Administratës së Kombeve të Bashkuara në Kosovë, përgjegjës për qeverisjen e Kosovës pas luftës (1999 e tutje).

 

UÇK (Ushtria Çlirimtare e Kosovës): Organizatë paramilitare etnike shqiptare që luftoi kundër forcave serbe gjatë viteve 1990.

 

Rezistenca: Në kontekstin kosovar, i referohet rezistencës së armatosur (UÇK), si edhe rezistencës paqësore të udhëhequr nga shoqëria civile dhe Lidhja Demokratike e Kosovës (e udhëhequr nga Ibrahim Rugova) gjatë viteve 1990.

 

Trauma ndërgjeneracionale: Përfshin kalimin e efekteve emocionale dhe psikologjike të luftës dhe dhunës nga një gjeneratë te tjetra.

 

Kujtesa selektive: Praktika e kujtimit selektiv të vetëm disa tregimeve të së kaluarës, shpesh për qëllime politike ose nacionaliste.