Taksa e padukshme e ngacmimit

Çfarë mendoni, çfarë pasojash ekonomike ka fakti që shumica e grave – të cilat sot përbëjnë 50% të fuqisë punëtore globale^[1] – përjetojnë një formë ngacmimi seksual të paktën një herë në javë, nëse jo çdo ditë?^[2][3][4]Sa na kushton në të vërtetë ky fenomen si shoqëri? Si ndikon ai në komunitete të ndryshme?^[5]Si ndikon tek unë dhe marrëdhëniet e mia? Si ndikon në Kosovë, vendin tim?

Këto pyetje më vijnë në mendje ndërsa lidh atletet për një tjetër vrap. Nga profesioni jam ekonomiste dhe konsulente biznesi, në kohën e lirë fotografe feministe dhe vrapuese e pasionuar. Jam gjithashtu një grua 28-vjeçare, e rritur dhe e punësuar në Kosovë, një vend në zhvillim. Falë punës dhe studimeve kam jetuar në shumë vende (Jordani, Afrikë e Jugut, Esvatini, SHBA, Britani, Izrael, Palestinë, Afganistan, Zvicër, Kenia), dhe kjo më ka dhënë mundësinë të shoh nga afër si ndryshon dhe si përsëritet fenomeni i ngacmimit në vende të ndryshme.

Përgjigjet e këtyre pyetjeve i quaj taksë e ngacmimit. Mendoj se është e rëndësishme të flasim për këtë “taksë” për dy arsye: e para ka të bëjë me koston personale që paguaj si grua dhe mënyrën se si kjo e formëson jetën dhe marrëdhëniet e mia. E dyta lidhet me atë sa besoj se ky fenomen ndikon në zhvillimin ekonomik dhe shoqëror të vendeve – dhe disa e ndiejnë këtë ndikim më shumë se të tjerat. Për aspektin e parë, mendoj se duhet të hapim një diskutim të ri për barazinë gjinore në miqësi, marrëdhënie dhe vendin e punës. Për aspektin e dytë, fokusi im është Kosova, sepse besoj se ky problem na pengon seriozisht si shoqëri.

Në këtë shkrim do të përpiqem të kombinoj përvojën personale me një qasje më analitike – duke u mbështetur si te përjetimet e mia, ashtu edhe te të dhëna që ndihmojnë për të parë një panoramë më të gjerë. E di që një analizë e thellë do të kërkonte një mostër shumë më të madhe dhe qindra orë hulumtimi. Po të kisha më shumë kohë, do të doja të bëja një anketë përfaqësuese në gjithë Kosovën për të mbledhur të dhëna mbi përvojat e grave dhe pasojat e ngacmimit, madje do të ishte ideale të krahasoheshin rezultatet me vende të tjera. Por të dhëna të tilla nuk ekzistojnë ende, dhe ky tekst nuk synon t’i ofrojë. Prandaj, ju ftoj ta shihni këtë shkrim si një kornizë për të menduar e llogaritur efektet e këtij problemi. Nuk është një analizë përfundimtare, por një eksperiment mendor që synon të nxjerrë në pah një çështje të rëndësishme.

Muajin e kaluar, në të njëjtën rrugë ku planifikoj të vrapoj sot, një çiklist më sulmoi dhe më kapi teksa kalonte. Së pari, më erdhi përballë, duke më tronditur, dhe ndërsa isha ende e hutuar, kaloi përsëri nga pas, duke më lënë të dridhesha në shkurre. Ndërsa qeshte dhe zhdukej në distancë, trupi im sapo po përpiqej të kuptonte çfarë ndodhi, ndërsa truri im panikonte duke kërkuar mënyrat e mundshme për të reaguar. Të bërtas? Të largohem? Ta ndjek? Ta raportoj? Kujt? Si? Fatkeqësisht, ndërsa lotët më mbushnin sytë dhe trupi më dridhej, kuptova se në të vërtetë nuk mund të bëja shumë – përveçse të shkundesha dhe të vazhdoja më tej.

Nuk është hera e parë që më ndodh diçka e tillë, dhe me gjasë as e fundit. Nga përvoja ime, në situata të tilla pothuajse nuk ke shumë zgjedhje. Ngrihesh, shkund gjethet nga rrobat, fshin lotët dhe turpin që të ngjitet në lëkurë – dhe ecën përpara. Dita nuk ndalet për këtë, takimet duhet të mbahen, afatet duhet të respektohen. Si gra në këtë botë (apo si çdokush tjetër që përjeton ngacmim – unë flas kryesisht për gratë, por ky nuk është një realitet i kufizuar vetëm te ne), thjesht detyrohemi ta lëmë pas dhe të vazhdojmë, pa e kuptuar as vetë se si do të manifestohet kjo përvojë në ditët që vijnë.

Pikërisht këto pasoja janë ato që dua të analizoj në përpjekje për të konceptualizuar atë që e quaj “taksa e ngacmimit”. Kam identifikuar pesë mënyra se si ngacmimi ndikon në aftësinë time për të punuar, gjë që në thelb do të thotë se ai më “tatimon” në një formë:

1. Më shpërqendron gjatë takimeve të rëndësishme,
2. Më shkakton frikë, duke më penguar të shkoj në dyqan ose në një ngjarje publike,
3. Më shkakton pagjumësi dhe shumë netë të kaluara pa gjumë,
4. Më ulë përqendrimin sepse trupi im mbetet në një gjendje gatishmërie të tepruar,
5. Më pengon shpesh të ushtroj apo të dal jashtë vetëm.

Secila prej këtyre pasojave ka implikime serioze afatgjata për shëndetin tim dhe aftësinë time për të kontribuar në shoqëri dhe ekonomi. Ato kanë një kosto reale.

Sigurisht, ka edhe dimensione të tjera, si dhimbja, e drejta për integritet trupor dhe dinjitet njerëzor – për të cilat mund të flasim gjatë. Por këtu po përqendrohem në këto pesë aspekte konkrete, sepse ato ndikojnë drejtpërdrejt në aftësinë time për të qenë një anëtare produktive e shoqërisë dhe fuqisë punëtore. Kjo do të thotë se ngacmimi nuk ka vetëm një kosto personale, por edhe një kosto ekonomike – jo vetëm për çdo grua individualisht, por për shoqërinë në tërësi.

Incidenti që përshkrova ndodhi disa javë më parë dhe tani nuk dridhem më sa herë që më kalon pranë një çiklist, as nuk kërcej nga frika kur dikush kalon pranë meje, siç ndodhte ditët e para. Megjithatë, ende e mbaj mend saktësisht vendin ku ndodhi dhe herë pas here më shpërqendron ndërsa dëgjoj një audiolibër gjatë vrapit të gjatë.

Por çfarë kam përjetuar në të vërtetë? Rreth 72 orë simptomash intensive, kryesisht nga këto pesë kategori. Që nga ajo kohë, kam përjetuar vetëm komente të pavend dhe bori makinash (të cilat kanë një ndikim më të butë tek unë) dhe asnjë sulm fizik. Tani kam mjaftueshëm distancë nervore nga ajo ngjarje sa për të menduar se si mund të matet diçka e tillë. Në kontekstin e fuqisë punëtore, a mund të llogarisim përafërsisht sa na kushton si njerëzim kjo “taksë e ngacmimit”? Sa kushton konkretisht për vendin tim, Kosovën?

Në Kosovë, në terma realë, kemi kaluar një liberalizim të madh gjinor pas luftës së vitit 1999 – sot kemi gra në parlament, në tregun e punës dhe në arsimin e lartë. Megjithatë, ende nuk kemi arritur të çlirohemi nga manifestimet e fshehta, por shumë reale të patriarkatit, siç është kjo “taksa e ngacmimit”.

Të bëjmë pak llogari bashkë:

Fitimi im është i mirë. Si konsulente dhe punëtore e pavarur me diploma masteri nga Oksfordi, potenciali im i të ardhurave për orë – ose, ndryshe, vlera e kontributit tim në shoqëri – është mjaft e lartë. Brenda një muaji, duke llogaritur sa ngacmim përjetoj dhe se si ato rezultojnë në 5 simptoma delikate të përmendura më sipër, vlerësoj se më kushton rreth 6.5 orë produktivitet të humbura në javë. Brenda një muaji, duke supozuar një javë pune standarde prej 40 orësh, kjo do të thotë se humbas gjithsej 26 orë pune produktive në muaj. Kjo është pothuajse ⅙ e kontributit tim mujor në ekonomi.

Nëse punoj 48 javë në vit, kjo do të thotë se humbas 312 orë pune potenciale në vit – vetëm për shkak të përvojave të mia me ngacmimin.

Tani le të shohim një pamje më të gjerë: aktualisht në Kosovë janë të punësuara 147,000 gra (vetëm 20% e popullsisë, fatkeqësisht një nga përqindjet më të ulëta në botë). Nëse të gjitha gratë e punësuara në Kosovë përjetojnë pasoja të ngjashme nga ngacmimi, kjo do të thotë se kjo praktikë i kushton ekonomisë së vendit tonë (312 orë në vit × 147,000 gra) mbi 45 milionë orë produktiviteti të humbura çdo vit.

Kjo nuk është një shumë e vogël.

Në terma realë, është një shifër e rëndësishme që ka një ndikim të madh në PBB (Produkti i Brendshëm Bruto) – qoftë si kontribut apo si humbje. Tani ta shqyrtojmë këtë në terma krahasues. Për të qenë e qartë, askund në botë nuk është çliruar plotësisht nga patriarkati apo nga efekti i kësaj “takse”. Megjithatë, nga përvoja ime, intensiteti ndryshon nga një vend në tjetrin.

Le të marrim Zvicrën si një shembull të një prej konteksteve me nivelin më të ulët të ngacmimit nga të gjitha vendet ku kam jetuar. Vlerësoj se atje kam paguar rreth 1.25 orë në javë për “taksën e ngacmimit” – që është 5.25 orë më pak në javë sesa në vendlindje, pra 21 orë më pak në muaj dhe 252 orë më pak në vit. Po të aplikonim këtë humbje kohe në të gjithë popullsinë femërore të punësuar në Kosovë, rezultati do të ishte mbi 37.044 milionë orë të humbura çdo vit, të cilat do mund të riktheheshin në produktivitet në vend që të shkonin dëm për shkak të kësaj “takse”.

Edhe nëse shifrat e mia janë vetëm vlerësime dhe ka një farë variacioni, ato ende tregojnë një problem të madh dhe na shtyjnë të bëjmë një pyetje thelbësore: sa shumë janë vonuar në zhvillim vendet me patriarkalizëm më të fortë? Çfarë ka nënkuptuar kjo për progresin e tyre në dhjetë vitet e fundit? Dhe çfarë do të nënkuptojë në dekadat që vijnë, kur gjithnjë e më shumë gra do të hyjnë në tregun e punës dhe PBB-ja do të varet gjithnjë e më shumë nga kontributi i të dy gjinive?

Kjo ide më erdhi për herë të parë një vit më parë. Për herë të parë isha në një lidhje të qëndrueshme dhe të përkushtuar, duke ndarë jetën e përditshme me një burrë – jetonim në të njëjtën shtëpi, ndanim detajet e ditës, mbështesnim punën e njëri-tjetrit.

Në atë kohë isha e angazhuar nga një prej organizatave më të mëdha filantropike në botë (duke zhvilluar një kornizë për dhurime efektive), drejtoja ekipin tim dhe në përgjithësi isha nën një stres të madh. Po paguaja dy të tretat e qirasë sonë dhe isha padyshim ajo që siguronte të ardhurat kryesore. Me kalimin e kohës, kuptova se sa shpesh, teksa i tregoja ditën time, historitë e mia përfshinin raste kur dikush më kishte ndjekur ndërsa vrapoja, më kishte quajtur “kurvë” në rrugë ose më kishte shikuar ngultas në një kafene.

Si një pllakë e dëmtuar, fjalia ime përfundonte gjithmonë me: “por pastaj duhej të ndryshoja vendin sepse xxx nuk ndalonte së më shikuari”, ose “u përpoqa të relaksohesha pas asaj interviste duke shkuar në palestër, por përfundova duke u larguar nga dhoma e peshave.” Ose, (që ka ndodhur me të vërtetë një herë) “duhej të largohesha nga tryeza në një hapësirë bashkëpunimi për të shmangur dëgjimin e një burri përballë meje që i tregonte ekipit të tij se suksesi i grave varet nga sa të mira janë ato në shtrat.”

Do të arrija në fund të ditës, do të uleshim për darkë dhe do ta dëgjoja veten duke treguar, përsëri e përsëri, se si kisha qenë në një gjendje përqendrimi të thellë, duke u përpjekur të zgjidhja një problem intelektual, dhe se si një prekje, një shikim apo një zë i drejtuar trupit tim më nxirrte plotësisht nga ajo gjendje. Më goditi fakti se sa shumë më kushtonte kjo – si financiarisht, ashtu edhe në aspektin e produktivitetit tim.

Së bashku menduam se si kjo ndikon në një nivel kombëtar; tani le ta shqyrtojmë sesi ndikon në kuptimin tonë të barazisë ndërpersonale dhe barazisë gjinore në nivel mikrosocial (marrëdhëniet midis individëve).

Si gra, në këto kohë gjoja “të barabarta”, vazhdimisht dëgjojmë se nuk duhet të lejojmë burrat të paguajnë darkën, të na ndihmojnë me blerjet, të presim që të na çojnë në aeroport etj. Në teori, kjo është sepse jetojmë në një botë me mundësi të barabarta, ku secili fiton para për vete dhe ndan shpenzimet dhe punën në mënyrë të drejtë – dhe unë vetë e kam besuar këtë ide për vite me radhë.

Megjithatë, me kalimin e kohës, duke reflektuar mbi “taksën e ngacmimit” (dhe duke parë se si kolegët dhe partnerët e mi meshkuj nuk e paguajnë kurrë atë), e kuptova se askush nuk e kompenson atë që paguaj çdo ditë thjesht sepse jam grua. Më shumë se kaq, askush as nuk e mendon këtë.

A nuk duhet të flasim për këtë kur vlerësojmë barazinë dhe ndarjen e kostove?^[6] Çdo javë humbas 6.5 orë për këtë taksë. Pra, jo vetëm që fitojmë më pak globalisht^[7], por gjithashtu duhet të punojmë orë shtesë për të kompensuar këto humbje dhe për të arritur të njëjtin rezultat. Gjashtë orë e gjysmë në javë janë më shumë se mjaftueshëm për të pastruar shtëpinë, për të pritur dikë në aeroport apo për të bërë pazar. Në terma të rishpërndarjes, nëse vërtet duam të flasim për “barazi”, duket e drejtë që kjo të marrë parasysh faktin që dikush e ka kaluar javën pa përjetuar ngacmim.

Ose, nëse e shumëzojmë të ardhurën time për orë me 6.5, arrijmë në një shumë që lehtësisht mbulon një faturë në restorant, një udhëtim me taksi ose punësimin e një personi për pastrim. Ndoshta duhet të rishqyrtojmë mënyrën se si i ndajmë detyrimet dhe se si e kuptojmë barazinë, duke pasur parasysh atë që ky vështrim i shkurtër mbi “taksën e ngacmimit” na tregon qartë.

Mos më keqkuptoni – nuk e sjell këtë me qëllimin për t’i reduktuar marrëdhëniet e mia në një shkëmbim të llogaritur të “borxheve dhe kërkesave”. Absolutisht nuk dua që koncepti i “taksës” të jetë i pranishëm në miqësi, partneritete apo marrëdhënie profesionale. Këto marrëdhënie duhet të bazohen në besim, mbështetje reciproke dhe respekt për dinjitetin njerëzor. Megjithatë, shqyrtimi i këtyre numrave mund të na ndihmojë të ndryshojmë mënyrën se si mendojmë për “barazinë” në një botë ku ngacmimi ende ekziston. A jemi vërtet të barabartë nëse, vetëm për shkak të identitetit tonë (qoftë gra, të moshuar, njerëz të racave apo klasave të ndryshme), paguajmë një çmim të ndryshëm për ngacmimin?

Lëvizja MeToo^[8] na ka tërhequr vëmendjen ndaj këtij problemi^[9], e tani ju ftoj ta zgjerojmë këtë diskutim – që të mos mbetet vetëm te ngritja e vetëdijes, por të reflektojmë mbi mënyrën se si në të vërtetë e paguajmë këtë “taksë” dhe si mund të ndryshojmë sjelljen tonë.

Kosova ime e dashur, le ta çmontojmë këtë mekanizëm që vazhdimisht na pengon dhe të rikthejmë miliona orë pune të humbura.

Ndërsa për kolegët dhe miqtë e mi burra që po e lexojnë këtë – ndoshta është krejtësisht e drejtë që ndonjëherë ju të paguani faturën, të bëni një rrugë më të gjatë për ta shoqëruar një mike deri në shtëpi, ose të pastroni shtëpinë për partneren tuaj. Ky është një mënyrë për të kontribuar, qoftë edhe në nivel personal, në rishpërndarjen e barrës së “taksës së ngacmimit” që gratë e paguajnë çdo ditë – edhe nëse në letër fitojmë njësoj.