U svom izlaganju koje se nadovezuje na predavanja dr. Andreasa Poltermana i prof. Borisa Dudaša, prof. Bernat, iz ugla germaniste i poznavaoca opusa Hajnriha Bela, govori o njegovoj aktuelnosti, kao i recepciji Belovog dela u Mađarskoj.
Fondacija Hajnrih Bel zauzima posebno mesto među fondacijama bliskim političkim strankama u Saveznoj Republici Nemačkoj. Kako je rekao: „Fondacija Hajnrih Bel, bliska stranci Zelenih, osnovana je osamdesetih godina uz izričito razgraničenje od ostalih „partijskih fondacija“ i uz zahtev za najširom mogućom nezavisnosti od stranke Zelenih.“ I zaista, u samom odabiru imena fondacije već je izražena upravo ta namera, jer kako su ranije osnovane političke fondacije nosile imena političara Fridriha Eberta (Friedrich Ebert), Konrada Adenauera (Konrada Adenauera), Fridriha Nojmana (Friedrich Neumann), Hansa Zajdela (Hanns Seidel), tako su Zeleni svoju fondaciju nazvali po jednom književniku.
Iako se i književnici ponekad nađu na političkim funkcijama, setimo se npr. Getea (Goethe) kao ministra u Vajmaru, njihovo životno delo ipak pre predstavlja vrednosni sistem koji je nezavisan od neposredne političke prakse, i čije je otkrivanje i tumačenje zadatak ne samo političara i politikologa nego i čitalaca i teoretičara književnosti. Ova manifestacija još jednom ukazuje na ovaj kontekst. Zato ovom prilikom, kao neko ko se bavi naukom o književnosti, želim da zahvalim kancelariji Fondacije Hajnrih Bel u Beogradu na pozivu.
Nega zaostavštine Hajnriha Bela (Heinrich Böll), nega i širenje njegovog dela, naš su zajednički zadatak. Taj zadatak, očuvanje spremnosti da poimamo Belova dela i da ih uključimo u svoju percepciju sveta, suštinski je zadatak, i to ne samo povodom jubileja 100 godina od njegovog rođenja nego i inače: „Njegova književna veličina i značaj su nesporni, ali se aktuelnost njegovog dela, koje se smatra istorijski prevaziđenim, manje ili više dovodi u pitanje, ili se ignoriše ili ne primećuje.“
Čini mi se da se mnogi drugi slažu da je Belov savremeni odjek bio izuzetno velik, i to ne samo u Saveznoj Republici Nemačkoj nego širom sveta.
U izlaganju koje sledi želim da kažem nekoliko reči o savremenom prijemu Belovog opusa u Mađarskoj, ali me ujedno interesuje i kako je ta recepcija tekla u bivšoj Jugoslaviji. Ipak u našim zemljama vladaju različite društvene i političke okolnosti, i to u sve tri koje predstavljaju medijum i filter za recepciju i odjek Belovih tekstova.
Prvi Belov roman preveden na mađarski jezik bio je Gde si bio, Adame? (Wo warst du, Adam?), 1957. godine. Original je u Saveznoj Republici Nemačkoj objavljen 1951. Kako je poznato, radnja se odvija pretežno u Mađarskoj 1944. godine. Gde si bio, Adame? je antiratni roman. Stoga je interesovanje urednika u izdavačkim kućama za jednog mladog pisca i člana Grupe 47 bilo prirodno. Od 1949. i dolaska staljinista na vlast u Mađarskoj je pak bilo nemoguće objaviti bilo koje književno delo iz Savezne Republike Nemačke. Kako onda objasniti da ta zabrana nije više važila 1957, nakon što su sovjetske trupe ugušile revoluciju u novembru 1956?
Mađarski ustanak protiv stranog upravljanja zemljom i protiv izvršitelja te strane politike posledica je nove politike mirnog suživota, koja je u Sovjetskom Savezu najavljena u februaru 1956. godine. Ali mađarska revolucija ujedno predstavlja i prekid, tešku smetnju u procesu politike mirnog suživota sa odjekom u celom svetu. U toj istorijskoj situaciji „Mađarska revolucionarna vlada radnika i seljaka“ počela je da podstiče objavljivanje dela „građansko-humanističkih pisaca“. Ta nova izdavačka politika nije bila u skladu samo sa zahtevima politike mirnog suživota i „popuštanjem tenzija“ na obrazovno-političkoj ravni ‒ ona je u Mađarskoj, pod specifičnim istorijskim okolnostima, bila i sastavni deo strategije koja je za cilj imala da slomi duhovni otpor intelektualaca, jer su nakon gašenja „Saveza mađarskih književnika“ 1957. i hapšenja velikog broja pisaca i novinara, mnogi umetnici odlučili da za početak „ćute“, tj. da svoja dela ne objavljuju u časopisima nove vlasti.
Nakon što je led probijen, usledili su prevodi i drugih Belovih romana. Kuriozitet među tim izdanjima predstavlja prevod romana Kuća bez čuvara (Haus ohne Hüter), koji je objavljen bez imena prevodioca, jer je Jeno Sel (Jenő Széll), prevodilac ovog dela, 1959. godine bio u zatvoru zbog učešća u onome što se naziva mađarskom „oktobarskom revolucijom“.
Većina prevoda štampana je oko dve godine po objavljivanju originala. Neobičan izuzetak predstavlja roman Mišljenja jednog klovna (Ansichten eines Clowns), koji se na mađarskom jeziku mogao pročitati tek sa devet godina zakašnjenja. Sporne su bile tri stranice na kojima je prikazana klovnova poseta Erfurtu. Ova satira toliko je pogodila državni vrh NDR da su (diplomatskim?) intervencijama pokušali da spreče širenje romana. Jeno Sel je Kuću bez čuvara mogao da prevede na osnovu licenciranog izdanja iz NDR, ali u slučaju Klovna to nije bilo moguće, jer Mišljenja jednog klovna nikad nisu objavljena u Nemačkoj Demokratskoj Republici. Koliko je intervencija NDR bila uspešna pokazuje i to što je roman, doduše, objavljen u nekoliko „socijalističkih“ zemalja – u Sovjetskom Savezu (čak u dva prevoda), u Poljskoj, u Rumuniji – ali svugde bez scene u Erfurtu. Ta scena je ili u potpunosti izostavljena bez autorove saglasnosti ili je – kao u prevodu na poljski – njen sadržaj sažet u nekoliko „vrednosno neutralnih“ rečenica. Kako sam saznao od Bela prilikom njegove posete Mađarskoj 1971. godine, jedan mađarski izdavač zamolio ga je za dozvolu da objavi roman bez scene u Erfurtu, i on je pristao. Tada sam se ja nediplomatski umešao: „U Mađarskoj Vas s pravom čitaju i cene kao kritičara društvenih okolnosti u Zapadnoj Nemačkoj, doći će do nesporazuma ukoliko dozvolite da se Vaš stav protumači kao da Vi nemate ništa protiv ‘realno postojećeg socijalizma’. Roman pak ne dozvoljava takvo tumačenje.“ Bel je još pre odlaska povukao saglasnost. Roman je bez skraćivanja objavljen u Mađarskoj tek 1982. To je ujedno bio i znak da NDR ne može više „bratskoj zemlji“ da nameće svoju volju u brojnim oblastima. Kako je poznato, taj je proces kulminirao u leto 1989. kada izbeglice iz NDR uprkos međudržavnim ugovorima nisu vraćene iz Mađarske u NDR.
Međutim, i u romanima koji su bez zadrške prevođeni mogu se naći tragovi cenzure, koji nas navode na politikološka razmišljanja. Uzeću kao primer roman Grupni portret s damom (Gruppenbild mit Dame), koji se – i po mojoj proceni sasvim opravdano – smatra vrhunacem Belovog stvaralaštva. Kao istorijsku pozadinu ovog romana gospodin Polterman navodi šezdesetosmaški pokret, koji je ujedno bio i inicijalna kapisla za osnivanje stranke Zelenih. Gospodin Polterman ne zaboravlja da pomene da šezdesetosmaški pokret nije imao samo „zapadnu“ struju nego i „istočnu“ u vidu Praškog proleća. Citiraću još jednom mesto gde gospodin Polterman u ovom kontekstu citira Bela:
„Na pitanje zašto o sebi govori kao o ‘šezdesetosmašu’, jedan bivši komunistički funkcioner objašnjava: Pa, od ’68. nisam više u tome. Ne, nisam.“ (Citat na nemačkom u izvornom tekstu prema Kelnskom izdanju sabranih dela Hajnriha Bela u 27 tomova, u nastavku KI sa brojem toma, ovde: KI 17, strana 324, red 28‒29)“
Razlog zbog koga se ovaj zapadnonemački komunista definitivno distancira od „skupine“, bez sumnje je ulazak trupa susedne države Varšavskog pakta u Čehoslovačku, a uz podršku Bugarske. Sa mađarskog stanovišta, učešće mađarskih vojnih jedinica u tom hladnom frontu tokom Praškog proleća bio je drugi put da Janoš Kadar (János Kádár) izda ideju socijalizma s ljudskim likom, protiv čega su se u Mađarskoj – prvi put nakon 1956 (!) – otvoreno pobunili i brojni članovi partije i oni koji nisu bili članovi partije. (Neki od njih svoje nezadovoljstvo iskazali su tako što su učestvovali na konferenciji nove levice koja se istovremeno održavala na ostrvu Korčula.) To mesto je u Grupnom portretu s damom, dakle, bilo već dovoljno osetljivo ‒ a ipak u prevodu nije odstranjeno. To je za mene pak kao teoretičara književnosti sa interesovanjem za politikološka pitanja znak slabljenja kontrole komunističke partije nad kulturnom sferom u Mađarskoj sedamdesetih godina. Neke rečenice iz monologa starog komuniste iz Zapadne Nemačke ipak su izbačene. Na primeru sve postaje jasnije. Najpre ću pročitati to mesto u tekstu, a zatim ću ponoviti delove koji nedostaju u prevodu na mađarski.
„Mogao sam da naslutim, još kad su Vernera Ilze Kremer izvukli iz logora u Francuskoj, ti fašisti iz Višija, i predali ga nacistima, što sam kasnije saznao. Niko to ne može da pojmi, kako je nama bilo za tih godinu i po dana koliko je na snazi bio nemačko-sovjetski pakt o nenapadanju!“ (Citat na nemačkom u izvornom tekstu prema KI 17, strana 325, red 32‒37)“
Moglo bi se nastaviti i dalje sa navođenjem izostavljenih delova, ali zaključak je da je u Mađarskoj zapravo sve do 1989. bilo zabranjeno sve što bi se dalo protumačiti kao kritika Sovjetskog Saveza.
Rekao bih da je u međuvremenu i čitaocima postalo jasno da stavljanje dela nekog književnika u središte istraživanja može biti samo agenda nekoga ko se bavi naukom o književnosti: program koji bi za cilj imala da se na njega, i pod nepovoljnim okolnostima, skrene pažnja kako bi se otežalo krivo tumačenje i ignorisanje njegovog dela.
Sve dok je ratova, dok je zločina protiv etničkih grupa, dok institucije rade na očuvanju moći umesto na očuvanju vrednosti koje opravdavaju njihovo postojanje – i dodaću, uz napomenu o Belovom pamfletu Izgubljena čast Katarine Blum (Die verlorene Ehre der Katharina Blum) – sve dok neozbiljni, ali često i ozbiljni mediji šire „lažne vesti“, Belov opus ne sme pasti u zaborav. Belovo držanje kao građanina primer je građanske hrabrosti, kao što su primeri građanske hrabrost i postupci mnogih od njegovih književnih likova koji imaju snage i srčanosti da kroz svakodnevni otpor oforme zajednicu u kojoj će demokratiju, slobodu, jednakost, bratstvo, iskusiti kao način života.
U ovom kontekstu postavlja se pitanje za biografe ‒ odakle Belu snaga za građansku hrabrost; a postavlja se pitanje i za teoretičare književnosti ‒ otkud potiče snaga njegovih likova da i u neblagonaklonom okruženju smognu snage za formiranje zajednice. Već je pomenuto da je Bel bio katolik i vernik, a uprkos tome kritikovao je katoličku crkvu kao instituciju. Neki su kritičari, naročito tokom pedesetih godina, pokušavali da Bela svrstaju među katoličke pisce, čemu se Bel uvek opirao. On je sebe posmatrao jednostavno kao pisca. Drugo je pak pitanje pod kakvim je istorijskim okolnostima, uticajima i predstavama počeo da piše i kako je pronašao vlastiti stil i strukturu, kao i kroz kakve je promene njegovo stvaralaštvo prolazilo s vremenom.
Dugo je Bel kao književnik posmatran kao „proizvod rata“ – radnja u njegovim prvim objavljenim delima, romanima i kratkim pripovetkama dešava se za vreme rata ‒ ali ipak je Bel svom iznenađenom sagovorniku, Francuzu Reneu Vencenu (René Wintzen) u razgovoru u jesen 1976. rekao sledeće:
„Pođimo najpre od hipoteze da ni rata ni nacista nikad nije ni bilo. Ja bih dakle sa dvadeset pet godina napisao prvi roman, 1942/43. Sasvim sam siguran da bih I ne reče ni reči i bez rata i nacista napisao skoro potpuno isto.“ (Citat na nemačkom u izvornom tekstu prema KI 25, strana 304, red 15‒20)
Od 2004. godine, od objavljivanja prvog toma kelnskog izdanja Belovog dela, dokumentovano je da je Bel između 1936. 1940. napisao čitav niz pesama, pripovedaka, fragmenata za romane i čak jedan završen roman. Horizont političkog iskustva u ovim tekstovima predstavljaju godine ekonomske krize i godine Hitlerove vladavine pre početka rata. Među ovim zapisima nalazi se i jedan ubedljiv fragment, koji se lako dâ upotpuniti iz Belovih pisama supruzi tokom rata, a koji ja posmatram kao književnostvaralački program sa zahtevom koji može ispuniti samo mlad i beskonačno samouveren pesnik. Taj fragment počinje ovako:
„Kada bih morao da zahvalim knjigama i ljudima koji su ih pisali, morao bih navesti četiri velika hrišćanina, ljude velikog duha i srca koji su znali da svaka knjiga napisana posle Hrista treba da se ogleda u toj jednoj knjizi, Bibliji.“ (Citat na nemačkom u izvornom tekstu prema KI 1, strana 281, red 3‒7)
Ta četiri velika hrišćanina za Bela su pravoslavac Dostojevski (Фёдор Михайлович Достоевский), anglikanac Gilbert Kit Česterton (Gilbert Keith Chesterton), katolik Leon Bloj (Leon Bloy) i protestant Seren Kjerkegor (Søren Kierkegaard). Cilj mladog književnika Bela nije ništa manje nego da u svom stvaralaštvu objedini stilove i način posmatranja iz dela ova četiri hrišćanina i da time poništi i podeljenost hrišćanske veroispovesti u ime ostvarenja humanog društva.
Mladi Bel društvene deformacije koje opaža tumači kapitalizmom, lažnim prorocima, nacionalsocijalizmom i upravo kao odvajanje pravog hrišćanstva od Boga. Prvi korak ka ponovnom uspostavljanju hrišćanstva – kako ga Bel predstavlja u pripoveci Gorući (Die Brennenden) iz 1937 – jeste osnivanje zajednice, „udruženja prijatelja apsolutnog“ (KI 1, strana, red), kao odbrane od neprijateljski nastrojenog ili indiferentnog okruženja. Na ovu temu ‒ formiranje zajednica u neprijateljskom okruženju, i time i brisanje raznih granica koje razdvajaju pojedince ‒ Bel je nakon rata pokušavao da progovori kroz stil i strukturu, a delom je u tome uspeo u pripoveci Voz je bio tačan (Der Zug war pünktlich) (strukturom), u kratkim pričama (stilom) i u romanu I ne reče ni reči (kako stilom tako i strukturom). Stil je, između ostalog, učio na kalendarskim pričama Johana Petera Hebela (Johann Peter Hebel) i na novelama Hajnriha fon Klajsta (Heinrich von Kleist), ali pre svega na pripovetkama Ernesta Hemingveja (Ernest Hemingway) (npr. Zbogom, oružje / A Farewell to Arms). Struktura romana građena je na tipološkom tumačenju Biblije, gde se jedan lik ili događaj iz Starog zaveta na osnovu zajedničkih atributa dovodi u vezu sa nekim likom ili događajem iz Novog zaveta. Bel ovu strukturu koristi kako bi proširio radnju, pri čemu između novelističkih epizoda u romanu nastaju veze koje će biti od značaja za tumačenje celine. Manje ili više svesno korišćenje ovakve strukture naravno nije osobenost samo Belovih dela, već je karakteristično za brojna značajna dela svetske književnosti. Setimo se samo odnosa Margarete iz prvog i Helene iz drugog dela Geteovog Fausta. Osobenost Belove strukture u ovom okviru je stalno popunjavanje određenih strukturnih pozicija. Tako su u „pravim Belovim romanima“ sile koje uništavaju zajednicu uvek predstavljene kroz institucije, dok likovi koji grade zajednicu uvek moraju, kako bi neutralizovali tu silu, na sebe preuzeti atribute koji se tradicionalno pripisuju hrišćanskim zajednicama ili određenim svecima. Tako se tipološki odnosi mogu uspostaviti ne samo između likova u romanima nego i između likova u romanima i istorijskih likova, odnosno likova iz legendi. Ovakve veze moguće je prepoznati zmeđu Andreasa u Voz je bio tačan i apostola Andrije iz Biblije ili između pripovedača u romanu Mišljenja jednog klovna i Franje Asiškog, „Hristove lude“ ‒ da navedemo samo ova dva primera.
Postoje kritičari koji Belova dela smatraju istorijski prevaziđenim. Ja mislim da neki od njih njegova dela smatraju istorijski prevaziđenim sasvim sigurno zato što Bela nepotrebno svode na hroničara Savezne Republike Nemačke u periodu između 1947. i 1985. Drugi možda smatraju da Belove „priče o svecima“ u sve sekularnijem društvu ne mogu više imati odjeka. Ja pak smatram da vrednosti koje su ljudi često izgradili i čuvali u formi religije, u ovom slučaju konkretno u okviru hrišćanske veroispovesti, treba da održimo i nezavisno od verskih zajednica. Potrebno je skrenuti pažnju na to koliko je problematično kada politika rešenje skoro svih društvenih problema poveri modernom industrijskom kapitalizmu. Bel je jasno video da maksimalno uvećanje profita i borba za tržište vode do tenzija i podela, naposletku i ponovo do malih i velikih ratova. Moraćemo da proučimo Belove moguće svetove kada rešenja za probleme ponovo budemo tražili pre svega u temeljima morala.
